Του Βασίλη Πανάγου / Εκπαιδευτικού
Ένας μακρόστενος λόφος ξεκινά από τις παρυφές του Ιτάμου και με δαντελωτούς σχηματισμούς απλώνεται προς την πεδιάδα. Οι βραχίονες του -καθώς διακλαδίζονται- δημιουργούν ανοιχτά φυσικά κοιλώματα με αμφιθεατρική όψη. Αυτός ο λόφος έχει ταυτιστεί με τους αρχαίους Γόμφους και είναι γνωστός με τα τοπωνύμια Παλαιομονάστηρο και Επισκοπή. Η κορυφογραμμή του αποτελεί το όριο ανάμεσα στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας. Το βορειοδυτικό και βορειοανατολικό τμήμα ανήκει στον Δήμο Πύλης και στις τοπικές κοινότητες Παλαιομοναστήρου και Γόμφων. Ενώ, το νοτιοδυτικό και νοτιοανατολικό τμήμα στον Δήμο Μουζακίου και την τοπική κοινότητα Γελάνθης.
Η θέση της αρχαίας πόλης τοποθετείται στην πεδιάδα της Επισκοπής. Την περικλείουν αμφιθεατρικά οι καμπυλωτοί βραχίονες του λόφου. Ένα πέπλο σιωπής καλύπτει τους αρχαίους Γόμφους. Αυτοκίνητα την περνούν βιαστικά με εκκωφαντικό θόρυβο και τα βλέμματα των ανθρώπων την αποφεύγουν αδιάφορα. Αυτή παραμένει ατάραχη, λες κι αποζητά τον αιώνιο ύπνο της στην απέραντη γαλήνη του τοπίου, με τη συντροφιά των αμπελιών και των περιβολιών. Αλήθεια, τι θα μπορούσε να διηγηθεί σε κάθε πρόθυμο φιλίστωρ ένας τόπος βουβός κι αποκομμένος από τους τουριστικούς δρόμους; Ο Αμύνανδρος κι ο Καίσαρας άφησαν τα αποτυπώματά της καταιγίδας στην πέτρα και το χώμα. Ύστερα, ήρθε ο άνεμος του χρόνου για να σκεπάσει με τον κουρνιαχτό της λήθης τα χνάρια της μνήμης. Μια σκουριασμένη πινακίδα υποδεικνύει τον αρχαιολογικό χώρο. Κι ένας φιδωτός χωματόδρομος σε κατευθύνει ανάμεσα από περιποιημένα αμπέλια στους περιφραγμένους αρχαιολογικούς χώρους. Εκεί συναντάς τα τσίγκινα υπόστεγα που κρύβουν τους ερειπιώνες των χτισμάτων, σκόρπιες κεραμίδες και όστρακα. Ψιλότερα, μέσα στην πυκνή βλάστηση της λοφοσειράς, ξεχωρίζουν τα τείχη της πόλης. Αρχαία απομεινάρια που φανερώθηκαν εντελώς συμπτωματικά, όταν το άροτρο όργωσε βαθιά τη γη και ξέθαψε πέτρες, κεραμίδες και μαρμάρινες πλάκες. Ήταν μια καλή ευκαιρία, για να ακολουθήσουν οι σωστικές ανασκαφές που αποκάλυψαν τα χαμένα ίχνη της πόλης. Προφανώς, αυτά τα σποραδικά ευρήματα δείχνουν αμελητέα στον επισκέπτη και τον αφήνουν ασυγκίνητο. Όμως, στα μάτια του παθιασμένου ιστοριοδίφη έχουν ιδιαίτερη σημασία, γιατί διεγείρουν τη φαντασία του. Έχουν κάθε λόγο να κεντρίσουν και το ενδιαφέρον τού βαθυστόχαστου αρχαιολόγου. Αυτό συμβαίνει, επειδή το όνομα αυτής της πόλης είναι βαρυσήμαντο. Έρχεται από τα περασμένα και είναι κεντημένο με τα ιστορήματα των αρχαίων συγγραφέων. Εδώ, λοιπόν, κάθε αρχαιολογικό εύρημα αποκτά μοναδική αξία. Είναι κομμάτι σημαντικό για να συναρμολογηθεί καλύτερα το πάζλ της θεσσαλικής ιστορίας, διαφωτίζοντας συνάμα και το πολιτιστικό παρελθόν αυτής της πόλης.
Το εγχείρημα μιας συστηματικής ανασκαφής μπορεί να μοιάζει με ουτοπία, λογαριάζοντας τον χρόνο και το οικονομικό μέγεθος που απαιτείται. Όμως, μια σωστική ανασκαφή όταν φέρνει στο φως σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα, έχει κάθε λόγο να κεντρίσει το ενδιαφέρον της πανεπιστημιακής κοινότητας. Επομένως, ανάλογα με την αξία των ευρημάτων, τα πανεπιστήμια ως φορείς έρευνας και γνώσης μπορούν να εξασφαλίσουν έναν ικανοποιητικό αριθμό χρηματοδοτήσεων και εθελοντών (συνήθως φοιτητές για την πρακτική εξάσκηση), προχωρώντας σε συστηματικές ανασκαφές. Σε ο,τι αφορά τους Γόμφους, υπάρχουν ιδιαίτεροι λόγοι που καθιστούν αναγκαία την αρχαιολογική έρευνα και την αξιοποίηση του χώρου, όπως:
- Από ιστορικές αναφορές, γνωρίζουμε πως οι Γόμφοι υπήρξαν μια από τις σημαντικότερες θεσσαλικές πόλεις. Τα πλούσια νερά της καθιστούσαν τη γη γόνιμη και κατάλληλη για αγροτικές καλλιέργειες και για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Τα βουνά προσέφεραν άφθονη ξυλεία και δυνατότητες για κυνήγι. Οι ευνοϊκές συνθήκες συνέβαλαν ώστε να κατοικείται η περιοχή μας από τα πανάρχαια χρόνια. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από τους διάσπαρτους προϊστορικούς οικισμούς της εποχής του λίθου και του χαλκού, που υπάρχουν στον τόπο μας. Κατά τον Στράβωνα, οι Γόμφοι περιλαμβανόταν στη διοικητική διαίρεση της τετράδας Εστιαιώτιδας, μαζί με την Τρίκκη, την Πέλιννα και τη Μητρόπολη. Η θέση της πόλης ήταν στρατηγικής σπουδαιότητας, γιατί ήλεγχε τις σημαντικές οδικές διαβάσεις των Μεγάλων Πυλών και του Μουζακίου που συνέδεαν τη Θεσσαλία με την Ήπειρο και το λιμάνι της Αμβρακίας, δια μέσω της αρχαίας Αθαμανίας.
- Η περίοπτη τοποθεσία της, δεν άφησε ασυγκίνητο τον μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Β΄ ο οποίος φρόντισε να την ενισχύσει. Ενέργεια που έγινε με σκοπό να εξασφαλίσει τα νώτα του με τους Αθαμάνες, όσο θα διαρκούσε ο πόλεμος εναντίων των τυράννων των Φερών, όταν αυτός ανέλαβε την αρχηγία του θεσσαλικού στρατού. Όμως, το φιλόδοξο σχέδιο του ήταν να μετατρέψει τους Γόμφους σε ισχυρή αποικία των μακεδόνων και ορμητήριο για τις επεκτατικές του βλέψεις. Και μόνο η μετονομασία αυτής της πόλης σε «Φιλιππόπολις», δείχνει το πόσο σπουδαία ήταν αυτή η θέση για τον μακεδόνα βασιλιά. Η πόλη έκοψε και δικά της νομίσματα, γεγονός που δηλώνει δύναμη και πλούτο. Ενώ, φαίνεται πως διοικούνταν αυτόνομα, χωρίς να συμμετάσχει στο Κοινό των Θεσσαλών.
- Η ακμή των Γόμφων επαληθεύεται τόσο από την έκταση που καλύπτει ο αρχαίος οικισμός, όσο κι από τα ισχυρά τείχη που τον περιέκλειαν. Τμήματα του αμυντικού περιβόλου διατηρούνται στους λόφους που περιβάλλουν την πόλη. Τα τείχη ήταν κατασκευασμένα από καλοδουλεμένους ορθογώνιους πωρόλιθους. Ενώ, οι σωστικές ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο της Επισκοπής αποκάλυψαν λείψανα κτηρίων και θεμέλια οικοδομημάτων που ίσως προέρχονται από δημόσια κτήρια και την αρχαία αγορά. Εκτός των τειχών της πόλης, εκτείνονται το βορειοδυτικό και νοτιοανατολικό νεκροταφείο. Το 2000, στην θέση «Λογγαράκος» της κοινότητας Γόμφων, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως πλούσια ευρήματα από τάφους του 3ου αι. π.Χ.. Στην περιοχή υπάρχουν αρκετά ακόμη ταφικά μνημεία, που περιμένουν για να αποκαλυφθούν οι θησαυροί τους.
- Η πόλη έδωσε ονόματα σπουδαίων στρατηγών και συμμετείχε με ιερομνήμοντες στο αμφικτιονικό συνέδριο των Δελφών. Πληροφορίες τις οποίες αντλούμε από ενεπίγραφες στήλες, οι οποίες επιβεβαιώνουν περίτρανα την πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική ακμή που γνώρισε αυτή η πόλη της Εσταιώτιδας.
- Τα Ευρήματα των αναθηματικών και επιτύμβιων στηλών με τις ανθεμωτές επιστέψεις, φανερώνουν πως στους Γόμφους ήκμασε η λιθοξοϊκή τέχνη. Άποψη η οποία διατυπώνεται κι από τον αρχαιολόγο Λεωνίδα Χατζηαγγελάκη, μετά την αποκάλυψη της μαρμάρινης σαρκοφάγου με την «Αρπαγή Κόρης», την ημίεργη προτομή, την πλάκα με τα μνημονευθέντα ονόματα των γομφέων καλλιτεχνών Κλεογεννάδη και Ευτυχίδη, και πολλά ακόμη αντικείμενα της γλυπτικής αλλά και της κεραμικής τέχνης.
- Από τα θαυμάσια νομίσματα της πόλης, τα αναθήματα και τις ιστορικές πηγές, γνωρίζουμε πως οι κάτοικοι λάτρευαν τον Δία Ακραίο ή Παλάμνιο, την Ήρα, τον Ερμή Κερδώος, κ.α.. Γνωστή ήταν και η λατρεία του Διόνυσου Κάρπιου, θεού της γονιμότητας και της κραιπάλης. Μια θεότητα ταυτισμένη με το θέατρο και τις διονυσιακές τελετές. Επομένως, στους Γόμφους δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι τραγωδίες και οι κωμωδίες, για να τονίζεται η οδυνηρή και η εύθυμη πλευρά της ζωής των ανθρώπων. Η ύπαρξη αρχαίου θεάτρου θεωρείται ιδιαίτερα πιθανή από τους αρχαιολόγους. Εξάλλου, τα φυσικά κοιλώματα τα οποία περικλείουν αμφιθεατρικά την αρχαία πόλη, προσφέρονται για την κατασκευή θεάτρου. Στο ύψωμα Παλαιομονάστηρο βρισκόταν η Ακρόπολη κι εκεί προφανώς θα υπήρχε ένας ναός, ίσως αφιερωμένος στον Δία Παλάμνιο. Πιθανόν στην πόλη να υπάρχει το κρηπίδωμα ενός άλλου ιερού και γιατί όχι και κάποιο στάδιο. Οι Θεσσαλοί είχαν μακρά παράδοση με τον αθλητισμό. Γνωστός ήταν ο πυθιονίκης Ιπποκλέας από τη γειτονική Πέλιννα που ο Πίνδαρος εξυμνεί στις ωδές του.
- Η ζωή της πόλης συνεχίστηκε και κατά τη βυζαντινή περίοδο. Τα τοπωνύμια Παλαιομονάστηρο και Επισκοπή και η ενέργεια του Ιουστινιανού να ανακαινίσει τα τείχη της (6ος μ. Χ. αι), δείχνουν πως η πόλη είχε στρατηγικό ενδιαφέρον για την αυτοκρατορία. Έγινε έδρα επισκοπής, η οποία υπαγόταν στη μητρόπολη Λάρισας και πάνω στα αρχαιότερα κτήρια προφανώς θα χτίστηκαν εκκλησιές και μοναστήρια.
- Ένας ακόμη σοβαρός λόγος για να επισπευστούν οι αρχαιολογικές ανασκαφές, είναι η διάσωση των μνημείων από τους βάνδαλους αρχαιοκάπηλους που προκαλούν τεράστιες καταστροφές. Η διαφύλαξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος είναι συνταγματικά θεμελιωμένη. Οι δήμοι Πύλης και Μουζακίου πρέπει να προχωρήσουν από κοινού σε συνεργασία με την περιφέρεια Θεσσαλίας και το υπουργείο πολιτισμού στη σύνταξη μελέτης, με σκοπό την ανάδειξη και την προστασία του αρχαιολογικού χώρου.
- Ο πανέμορφος λόφος του Παλαιομοναστήρου με τον αρχαίο οικισμό της, τα θαυμαστά τείχη και τα ταφικά μνημεία, πρέπει να αξιοποιηθούν με τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου. Να μετατραπεί σε χώρο επισκέψιμο για το κοινό και τους μαθητές. Ένα ανοιχτό σχολείο για τη βιωματική μάθηση της τοπικής μας ιστορίας. Να μεταβληθεί σε τόπο επιμορφωτικών δραστηριοτήτων, περιήγησης, ξεναγήσεων, ψυχαγωγικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων και να αποκτήσει τουριστικό ενδιαφέρον.
Οι ενέργειες για τη χρηματοδότηση του έργου, από την πλευρά της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων και του Δήμου Πύλης, είναι προς τη θετική κατεύθυνση. Είναι ένα σημαντικό βήμα το οποίο δεν πρέπει να μείνει στα λόγια, αλλά να αποτελέσει την απαρχή ενός φιλόδοξου και καλά οργανωμένου σχεδιασμού. Τα οφέλη θα είναι πολλαπλά και σημαντικά για την πολιτιστική και οικονομική ευημερία του τόπου μας.