(Του Απόστολου Σπαθή, Προϊσταμένου του ΚΕΣΥ Τρικάλων)
Από την επισκόπηση της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας προκύπτει ότι δεν υπάρχουν αρκετές αναφορές ως προς τον ρόλο της οικογένειας ως παράγοντα ενίσχυσης της προσωπικής επάρκειας (ψυχικής ανθεκτικότητας) των μελών της.
Η ενίσχυση της προσωπικής επάρκειας και της ψυχικής ανθεκτικότητας εντός της οικογένειας δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να αντιμετωπίζουν δυσκολίες και εμπόδια που συναντούν στη ζωή τους. Η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό της προσωπικότητας ενός ατόμου και η οικογένεια είναι αυτή που, μέσω της αλληλεπίδρασης των μελών της, συμβάλλει θετικά ή αρνητικά στη διαμόρφωση και οικοδόμηση του επιπέδου της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Η ψυχική ανθεκτικότητα εμποδίζεται από παράγοντες επικινδυνότητας, τόσο ενδογενείς, όσο και περιβαλλοντικούς και προάγεται με τη βοήθεια ατομικών και περιβαλλοντικών προστατευτικών παραγόντων (Alvord & Grados, 2005).
Τι εννοούμε όμως λέγοντας προσωπική επάρκεια ή ψυχική ανθεκτικότητα;
Είναι η διαδικασία προσωπικής επανόρθωσης και ανάπτυξης. Η ικανότητα του ατόμου να αναγεννιέται, να επανέρχεται, να προσαρμόζεται με επιτυχία στο περιβάλλον παρά τις αντιξοότητες και να αναπτύσσει κοινωνική, ακαδημαϊκή και επαγγελματική επάρκεια παρά την έκθεσή του σε έντονο στρες (Higgins, 1994).
Ένα άτομο που χαρακτηρίζεται από ψυχική ανθεκτικότητα συνθέτει ένα προφίλ με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Πιστεύει ότι έχει λόγο στις αποφάσεις που λαμβάνονται εντός της οικογένειας. Επιδεικνύει μια αίσθηση αυτό-αποτελεσματικότητας όταν ανταποκρίνεται σε νέες προκλήσεις και νέες καταστάσεις. Δείχνει εμπιστοσύνη στις ικανότητες του και επιμένει προσπαθώντας να κατακτήσει νέους στόχους. Κατανοεί και συμμορφώνεται στις ισχύουσες διαδικασίες προσαρμογής και στους κανόνες που διέπουν το περιβάλλον (φυσικό και ανθρωπογενές). Σχετίζεται θετικά με τις όποιες διαδικασίες μάθησης και διαδικασίες εφαρμογής κανόνων παιχνιδιού. Συμμετέχει στη συνεργατική αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους του. Έχει διαμορφώσει την αίσθηση του «ανήκειν» στην οικογένεια και στην κοινωνία.
Στην αντίθετη περίπτωση, δηλαδή ένα άτομο που χρειάζεται ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας: Δεν αναγνωρίζει τις προσωπικές του ικανότητες. Παραμένει παθητικός αποδέκτης όλων όσων συμβαίνουν γύρω του. Έχει διαμορφώσει μια αίσθηση ότι δεν μπορεί να τα καταφέρει. Μειώνει συνεχώς τον εαυτό του αλλά και τους άλλους. Αισθάνεται μόνος, περιθωριοποιημένος και απομονωμένος. Δεν λαμβάνει μέρος σε ευκαιρίες λήψης αποφάσεων.
Η οικογένεια αποτελεί το θεμελιώδη πυρήνα της κοινωνικής ζωής και αλληλεπίδρασης. Εντός της οικογένειας το άτομο ανακαλύπτει τη ζωή, διαμορφώνει την προσωπικότητά του δηλαδή την ταυτότητά του, ανακαλύπτει, προσεγγίζει και εξερευνά το περιβάλλον του και εισέρχεται σε μια διαδικασία ενσωμάτωσης και κοινωνικοποίησης. Η οικογένεια εγγυάται και φροντίζει για την παροχή αισθήματος ασφάλειας, εμπιστοσύνης και ενότητας. Αποτελεί σημείο αναφοράς για παροχή οποιασδήποτε βοήθειας και σε περιπτώσεις κρίσεων και επειγουσών περιπτώσεων παρέχει καταφύγιο στα μέλη της. Κινητοποιούνται όλα τα μέλη της προκειμένου να συνδράμουν μέλος της που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης. Ειδικά στην αρρώστια αποτελεί το βασικό υποστηρικτικό σύστημα. Κατά τις συνεδριάσεις τους, για την έκδοση γνωματεύσεων, οι διεπιστημονικές ομάδες των Κέντρων Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.) λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους το κοινωνικό- εξελικτικό ιστορικό του ατόμου και κατά πόσο επέδρασε υποστηρικτικά η οικογένεια (παροχή πλούσιου περιβάλλοντος σε ερεθίσματα, φροντίδα, στοργή, αγάπη, κ.λπ).
Στην περίπτωση της ψυχικής νόσου η οικογένεια παίζει ουσιαστικό ρόλο στην υποστήριξη των ασθενών στην κοινότητα και αποτελεί το κεντρικό κοινωνικό δίκτυο για αυτούς (Αγγελόπουλος Η., κ.συν., 2020).
Σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου, στη χώρα μας όπου η οικογένεια παραμένει ένας ισχυρός υποστηρικτικός θεσμός, ένα ποσοστό 90% των ατόμων που παρουσιάζουν ένα πρώτο επεισόδιο ψυχικής νόσου επιστρέφουν στην οικογένεια μετά από νοσηλεία. Η Ελλάδα δηλαδή, μετά την Πορτογαλία, είναι η δεύτερη χώρα όπου οι ψυχικά ασθενείς μένουν με την οικογένειά τους. Εκτός από την ποιότητα των σχέσεων μέσα στην οικογένεια σημαντικό ρόλο παίζουν και τα εκφραζόμενα συναισθήματα του κάθε μέλους της οικογένειας προς ένα άλλο. Επιπλέον, τα θετικά ή αρνητικά γεγονότα ζωής (χωρισμός, θάνατος, προβλήματα υγείας, διαζύγια κ.λπ) που συμβαίνουν στον οικογενειακό κύκλο επηρεάζουν σημαντικά την ψυχοσύνθεση των μελών. Η εικόνα της έλλειψης οικογενειακής υποστήριξης φαίνεται καθαρά στις σημερινές συνθήκες πανδημίας που όλοι μας βιώνουμε. Το άτομο που νοσεί καλείται να απομονωθεί και να αντιμετωπίσει μόνο του πρωτόγνωρες καταστάσεις. Στην περίπτωση αυτή τα αποθέματα ψυχικής ανθεκτικότητας θα τον θωρακίσουν και θα τον βοηθήσουν να ξεπεράσει δύσκολες καταστάσεις χωρίς τη βοήθεια της οικογένειας. Η ψυχική ανθεκτικότητα βοηθά τα παιδιά, αλλά και τους ενήλικες, να ξεπεράσουν τις αντιξοότητες με θάρρος, δεξιότητες και πίστη (Grotberg, 2009).
Στην σημερινή κατάσταση έκθεσης σε έντονο στρες που βιώνουμε όλοι μας, λόγω της τήρησης των μέτρων για τον περιορισμό της διασποράς του κορονοϊού, η οικογένεια αποτελεί, παρά ποτέ, καταφύγιο ενίσχυσης της ψυχικής μας ανθεκτικότητας και της διασφάλισης ισορροπίας της ψυχικής υγείας μας.
Βιβλιογραφία:
Alvord, M. K., & Grados, J. J. (2005). Enhancing resilience in children: A proactive approach. Professional Psychology: Research and Practice, 36(3), 238-245
Grotberg, E. (2009). Three Sources of Resilience. Head Start Bulletin, 80 στο Παπακωνσταντινοπούλου Α. (2018). Η ψυχική ανθεκτικότητα παιδιών σχολικής ηλικίας και η διαφοροποίησή τους ως προς τον παράγοντα μαθησιακές δυσκολίες. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών
Higgins, G. O. (1994). Resilient adults: Overcoming a cruel past. San Francisco: Jossey-Bass
Αγγελόπουλος Η., Οικονόμου Μ., Παπαγεωργίου Χ., Παπαρρηγόπουλος Θ., 2020. Ιατρική Ψυχολογία. Αθήνα, Ιατρικές εκδόσεις Λίτσας.