Η έκδοση του πρώτου Εγχειριδίου (handbook) Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας από τον Εκδοτικό Οίκο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σύντομα θα είναι γεγονός με τη «σφραγίδα» ενός Έλληνα ακαδημαϊκού, του εκ Τρικάλων καταγομένου δρος Στέφανου Κατσίκα.
Με αφορμή το νέο εγχείρημα, ο αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών και επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ως μοναδικός επιμελητής του συλλογικού αυτού τόμου, μιλάει στο iefimerida.gr για τη σπουδαιότητά του στην προώθηση της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού στο διεθνές κοινό, για τον ρόλο της Ελλάδας στη σύγχρονη εποχή, αλλά και για την πολυσυζητημένη επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα.
Τι σημαίνει για εσάς η έκδοση του πρώτου Εγχειριδίου Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και ποια είναι η σπουδαιότητά του;
Πρόκειται για το πρώτο Εγχειρίδιο (Handbook) Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας (Modern Greek History) που θα εκδοθεί τόσο σε έντυπη όσο και σε ηλεκτρονική μορφή από τον Εκδοτικό Οίκο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (Oxford University Press), το οποίο έρχεται σε συνέχεια και, κατά συνέπεια, φιλοδοξεί να συμπληρώσει την έκδοση του πρώτου Εγχειριδίου Νεοελληνικής Πολιτικής (Handbook of Modern Greek Politics) που εκδόθηκε το 2020 από τον ίδιο εκδοτικό οίκο (Oxford University Press) υπό την επιμέλεια των καθηγητών Kevin Featherstone (London School of Economics and Political Science, LSE) και Δημητρίου Σωτηροπούλου (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών).
Κατά το παρελθόν έχουν κυκλοφορήσει στη διεθνή αγορά βιβλίου άριστες δημοσιεύσεις από εξαιρετικούς και διεθνώς καταξιωμένους ιστορικούς, οι οποίες προσφέρουν μια συνολική επισκόπηση της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και στοχεύουν το αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό με μηδαμινή, ελάχιστη ή αρκετά καλή γνώση της Νεοελληνικής Ιστορίας – κάτι στο οποίο, άλλωστε, στοχεύει και το Εγχειρίδιο Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας της Οξφόρδης (Oxford Handbook of Modern Greek History). Οι δημοσιεύσεις αυτές, άλλες γενικές ως προς την ανάλυσή τους, κι άλλες πιο εξειδικευμένες, παρουσιάζουν την ερμηνεία των γεγονότων της Νεοελληνικής Ιστορίας από τη σκοπιά ενός, δύο, και σε κάθε περίπτωση ενός πολύ περιορισμένου αριθμού ιστορικών. Αντίθετα, το Εγχειρίδιο Νεοελληνικής Ιστορίας της Οξφόρδης προσφέρει διεθνές βήμα σ’ έναν μεγάλο αριθμό Ελλήνων και μη διεθνώς καταξιωμένων καθώς και νέων ιστορικών και μελετητών της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας με εξειδίκευση σε διαφορετικά πεδία (π.χ. πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής ιστορίας), αλλά και σε πολιτικούς επιστήμονες, γλωσσολόγους, ερευνητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, της τέχνης, της μουσικής, της αρχιτεκτονικής και του νεοελληνικού πολιτισμού γενικότερα. Το εγχειρίδιο θα αποτελείται από περίπου 35-45 κεφάλαια, κάποια εκ των οποίων πρόκειται για συλλογική δουλειά (περισσοτέρων του ενός συγγραφέων), στο οποίο οι συγγραφείς των επιμέρους κεφαλαίων θα παρουσιάσουν τα πορίσματα της έρευνάς τους σε μια σειρά από θέματα, κάποια από τα οποία είναι λιγότερο γνωστά ή θέματα ταμπού, και κάποια άλλα περισσότερο οικεία, αλλά σε κάθε περίπτωση ιδωμένα μέσα από μια καινούργια ματιά και ανάλυση.
Ολοκληρωμένη άποψη της εξέλιξης της Νεοελληνικής Ιστορίας
Η δομή του εγχειριδίου είναι τέτοια ούτως ώστε, διατρέχοντας τα επιμέρους κεφάλαια (κυρίως των δύο πρώτων ενοτήτων του Εγχειριδίου), ο αναγνώστης με μηδαμινή ή μικρή γνώση της Νεοελληνικής Ιστορίας να αποκτά μια ολοκληρωμένη άποψη της εξέλιξης της Νεοελληνικής Ιστορίας από τα μέσα τον 18ο αιώνα έως τις ημέρες μας, αλλά, μελετώντας τα κεφάλαια των υπόλοιπων θεματικών ενοτήτων, εάν το επιθυμεί, να εντρυφεί σε πιο εξειδικευμένα θέματα πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής ιστορίας, γλώσσας, τέχνης και πολιτισμού. Το Εγχειρίδιο -όπως, σε τελική ανάλυση, και καμία δημοσίευση- δεν μπορεί να εξαντλήσει τα θέματα που διαπραγματεύεται. Στόχος του είναι να προσφέρει μέσα από τη ματιά πολλών καταξιωμένων ιστορικών ερευνητών στον αγγλόφωνο αναγνώστη μια γενική επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, με έμφαση την περίοδο μετά τα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα έως και τις μέρες μας, αλλά με κάποιες αναφορές και σε προγενέστερες περιόδους, καθώς και πιο εξειδικευμένες αναλύσεις και γνώσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα, με την ελπίδα ότι θα προσφέρει τα κατάλληλα ερεθίσματα που θα αποτελέσουν έναυσμα σε ιστορικούς για περαιτέρω μελέτη και έρευνα.
Ο Εκδοτικός Οίκος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης είναι ο μεγαλύτερος πανεπιστημιακός εκδοτικός οίκος παγκοσμίως με γραφεία σ’ όλον τον κόσμο, κυρίως σε πολυπληθείς χώρες όπως η Ινδία, η Αυστραλία, οι Η.Π.Α. Πρόκειται για τον δεύτερο σε αρχαιότητα πανεπιστημιακό εκδοτικό οίκο στον κόσμο, μετά από εκείνον του Πανεπιστημίου του Cambridge (U.K.) -Κέιμπριτζ, Μεγάλης Βρετανίας-, με ιστορία που πάει πίσω στο 1480 μ.Χ. Η μεγάλη ιστορία κι εμπειρία του συγκεκριμένου εκδοτικού οίκου στην έκδοση βιβλίων, καθώς και οι διαδικασίες αξιολόγησης κι επεξεργασίας των υπό δημοσίευση προϊόντων του, εκτός της πρόσβασης στην πολύ μεγάλη διεθνή αγορά βιβλίου, εγγυώνται και την καλή ποιότητα των εκδόσεων. Αυτό είναι πολύ σημαντικό τόσο για τη Νεοελληνική Ιστορία και τα θέματα που θα διαπραγματευτεί το Εγχειρίδιο, να φτάσουν και να γίνουν γνωστά, δηλαδή, διεθνώς σ’ ένα αναγνωστικό κοινό που θα ξεφεύγει του μικρού ελληνόφωνου αναγνωστικού κοινού, όσο και για τους συγγραφείς των κεφαλαίων του Εγχειριδίου, να δουν την ανάλυσή τους και τις ιδέες τους να έχουν πρόσβαση σ’ ένα διεθνές βήμα, εκείνο του Εγχειριδίου, μέσω του οποίου θα μπορέσουν να γίνουν γνωστές σ’ ένα μεγάλο διεθνές αναγνωστικό κοινό. Ξέρετε, στην πανεπιστημιακή/ακαδημαϊκή κοινότητα -κι όχι μόνο- σημασία δεν έχει αν, τι και πόσο δημοσιεύσει κάποιος μέλος της, αλλά και πού δημοσιεύει. Το βήμα από το οποίο κάποιος/α απευθύνεται -και η πρόσβαση σ’ αυτό- έχουν σημασία, πέραν, φυσικά του περιεχομένου των γραφομένων του/της.
Πότε αναμένεται να κυκλοφορήσει και ποια είναι η δυσκολία στη συγγραφή του;
Αναμένεται να κυκλοφορήσει περί το 2025. Θα ήθελα να διευκρινίσω ότι δεν είμαι ο αποκλειστικός συγγραφέας του Εγχειριδίου. Πρόκειται για μια συλλογική δουλειά -συλλογικό τόμο- που θα περιλαμβάνει 35-45 κεφάλαια, μεταξύ των οποίων την εισαγωγή και ένα κεφάλαιο που έχω αναλάβει να το συγγράψω εγώ. Η βασική δική μου ευθύνη είναι η συλλογή, ο συντονισμός και η επιμέλεια των 35-45 κεφαλαίων, κάποια από τα οποία θα τα συγγράψουν σε συνεργασία περισσότεροι του ενός συγγραφείς. Και αυτή ακριβώς είναι η δυσκολία του όλου εγχειρήματος σ’ ό,τι με αφορά: ότι δηλαδή θα πρέπει να συντονίσω το έργο περισσοτέρων των 35-45 συναδέλφων με τρόπο ώστε να παραδοθούν τα επιμέρους κεφάλαια έγκαιρα και να τηρηθούν οι συμφωνημένες προθεσμίες και το γενικό χρονοδιάγραμμα του έργου.
Πώς αναμένεται να συμβάλει η έκδοση του Εγχειριδίου στην προώθηση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού;
Η έκδοση του Εγχειριδίου αναμένεται να συμβάλει κυρίως στην προώθηση της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, διότι πρόκειται για Εγχειρίδιο Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας. Υπό την ευρύτερη έννοια, αναμένεται μέσα από επιμέρους κεφάλαια που αφορούν την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, της λογοτεχνίας, του θεάτρου, της μουσικής, των τεχνών να βοηθήσει το αναγνωστικό κοινό διεθνώς να εμπλουτίσει τις γνώσεις του σε θέματα ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού, πέραν άλλων θεμάτων που αφορούν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία της Νεότερης Ελλάδας και του Ελληνισμού της Διασποράς. Η συγκεκριμένη έκδοση παρέχει ένα διεθνές βήμα και επομένως θα δώσει τη δυνατότητα στους συγγραφείς να καταστήσουν κοινωνούς των ιδεών και σκέψεων τους -και κατ’ επέκταση θεμάτων που αφορούν τη Νεοελληνική Ιστορία, τη γλώσσα και τον πολιτισμό- σ’ ένα μεγάλο διεθνές. Επιπλέον, μέσα από την Πρωτοβουλία για της Αναπτυσσόμενες χώρες (Developing Countries Initiative) ο Εκδοτικός Οίκος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης διασφαλίζει ότι οι βιβλιοθήκες πανεπιστημιακών και άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων αναπτυσσόμενων χωρών της Αφρικής και αλλού έχουν πρόσβαση, εφόσον το επιθυμούν, στο περιεχόμενο βιβλίων, όπως το Εγχειρίδιο Νεοελληνικής Ιστορίας, σε προσιτές τιμές, προσαρμοσμένες στις οικονομικές δυνατότητες των συγκεκριμένων χωρών και των εκπαιδευτικών τους ιδρυμάτων. Αυτό σημαίνει πως το δυνητικό αναγνωστικό κοινό του Εγχειριδίου μεγαλώνει και μπορεί να γίνει προσβάσιμο από αναγνώστες και εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρών που θα ήταν ίσως πρακτικά (οικονομικά) αδύνατο εάν η έκδοση είχε γίνει μέσω κάποιου άλλου εμπορικού ή πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου.
Μιλήστε μας για τη λειτουργία του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Σικάγου, του οποίου είστε πρωτοπόρος. Ποιος ο στόχος του;
Είμαι ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Σικάγου, που ιδρύθηκε το 2019. Τα άλλα ιδρυτικά μέλη είναι οι καθηγητές Jonathan Hall (Τμήμα Κλασικών Σπουδών), Alain Bresson (Τμήμα Κλασικών Σπουδών), Sofia Torallas-Tovar (Τμήμα Κλασικών Σπουδών) και η τωρινή διευθύντρια του Κέντρου καθ. Αναστασία Γιαννακίδου (Τμήμα Γλωσσολογίας). Στην πορεία και άλλοι συνάδελφοι καθηγητές από άλλα τμήματα συνεργάζονται και στηρίζουν το Κέντρο. Πρόκειται για συλλογική προσπάθεια και έργο. Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, διότι, ξέρετε, τέτοιου είδους πρωτοβουλίες όταν δεν είναι συλλογικές και δεν διαπνέονται από ομαδικό πνεύμα και συνεργασία, είναι καταδικασμένες να αποτύχουν και στο τέλος να «πεθάνουν».
Το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου προσφέρει μια κοινή εστία για τους ερευνητές που ασχολούνται με τον ελληνικό κόσμο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στόχος μας είναι να ενθαρρύνουμε τη διασταύρωση απόψεων και ερευνητικών πλαισίων, καθώς επίσης και να προσεγγίσουμε -με δράσεις και συνεργασίες- την ελληνική κοινότητα του Σικάγου, η οποία είναι μια από τις ιστορικότερες και πολυπληθέστερες στις Η.Π.Α. Η οπτική μας για την Ελλάδα είναι πολυδιάστατη. Αντιλαμβανόμαστε την Ελλάδα όχι απλώς σαν έναν γεωγραφικό χώρο ή μια πολιτική οντότητα, αλλά ως έναν πολυεπίπεδο πολιτισμικό χώρο, ο οποίος μέσα στον χρόνο έχει παραγάγει και συνεχίζει να παράγει ιδέες που πληροφορούν και εμπνέουν ερευνητές σ’ έναν τεράστιο αριθμό επιστημονικών πεδίων. Μεταξύ των στόχων μας είναι να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στη μελέτη της ελληνικής διασποράς φωτίζοντας πτυχές της συχνά άγνωστης ελληνικής εμπειρίας και ταυτότητας που υπάρχουν σήμερα στον κόσμο.
Πιστεύετε ότι είμαστε κοντά στην επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα; Τι θα σημάνει μια τέτοια κίνηση;
Οι γνώσεις ελληνικής ιστορίας και του πολιτισμού φοβάμαι ότι δεν είναι αρκετές για να απαντήσουν τη συγκεκριμένη ερώτηση. Χρειάζονται γνώσεις μεταφυσικής (κυρίως μαντικές) ή πρόσβαση σε πληροφορίες της επιτροπής που διεξάγει τις διαπραγματεύσεις για την επίλυση του συγκεκριμένου θέματος. Δυστυχώς, δεν διαθέτω τίποτα από τα δύο. Βάσει των όσων διαβάζω και ακούω, έχω την αίσθηση ότι είμαστε κοντά σε συμφωνία για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα και ότι μέσα στα επόμενα 5-10 χρόνια τα Γλυπτά θα επιστρέψουν (άγνωστο με ποιο καθεστώς και με τι όρους). Από θέση αρχής, πιστεύω πως το σύνολο των μελών ενός ιστορικού μνημείου θα πρέπει να βρίσκονται όλα σ’ ένα μέρος -στο μέρος όπου δημιουργήθηκε το συγκεκριμένο μνημείο- και να μη χρειάζεται κανείς να ταξιδεύει σε δύο, τρία ή και περισσότερα μέρη για να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του μνημείου. Φαντάζεστε, επί παραδείγματι, να χρειαζόταν κανείς να επισκεφτεί δύο, τρεις και περισσότερες χώρες για να δει τον Πύργο του Άιφελ ή το Μπιγκ Μπεν; Εκτός των άλλων, η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα αισιοδοξώ ότι θα δημιουργήσει το απαραίτητο νομικό και πολιτικό προηγούμενο για την επανένωση τμημάτων και άλλων μνημείων του παγκόσμιου πολιτισμού και θα συμβάλει στη δημιουργία θετικών εντυπώσεων διεθνώς για την Ελλάδα και το Ηνωμένο Βασίλειο, θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την περαιτέρω ενίσχυση των διμερών σχέσεων, και θα βοηθήσει τον ελληνικό τουρισμό και κατ’ επέκταση την οικονομία.
Πώς βλέπετε τον ρόλο της Ελλάδας στη σύγχρονη εποχή;
Η Ελλάδα μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις περιφερειακές και διεθνείς εξελίξεις, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, του πολιτισμού, του τουρισμού και του ανθρώπινου κεφαλαίου/δυναμικού, μεγάλο μέρος του οποίου έχει εν μέρει εξειδικευτεί στο εσωτερικό και σταδιοδρομεί στο εξωτερικό. Ο ρόλος της χώρας, της κάθε χώρας, όχι μόνο της Ελλάδας, δεν είναι δεδομένος και προδιαγεγραμμένος. Εξαρτάται εν πολλοίς -όχι αποκλειστικά- από το πολιτικό της κεφάλαιο, την πολιτική ηγεσία και το σχέδιο που θέτει σε εφαρμογή για τη χώρα, τις εσωτερικές και διεθνείς συγκυρίες. Για να παρακολουθήσει τη σύγχρονη εποχή και τις εξελίξεις η Ελλάδα χρειάζεται αρχικά να εκσυγχρονίσει τη Δημόσια Διοίκηση, την Εκπαίδευση και τη Δικαιοσύνη -η κατάσταση και στους τρεις αυτούς τομείς είναι τραγική-, να γίνει περισσότερο εξωστρεφής εμπορικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά, και πολιτισμικά. Χωρίς επιτάχυνση του εκσυγχρονισμού στους παραπάνω τομείς, κατά την ταπεινή μου γνώμη, ο ρόλος και το μέλλον της Ελλάδας δεν διαγράφονται ευοίωνα.
Ποιος είναι ο δρ Στέφανος Κατσίκας
Ο δρ Στέφανος Κατσίκας είναι αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών και επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Είναι κάτοχος πτυχίου Ιστορίας από το Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου (Κέρκυρα), μεταπτυχιακού διπλώματος Master καθώς και διδακτορικού διπλώματος στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης από τη Σχολή Σλαβικών και Ανατολικοευρωπαϊκών Σπουδών του (School of Slavonic and East European Studies, SSEES), του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Λονδίνου (University College London, UCL). Πριν από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ο δρ Κατσίκας ήταν διευθυντής του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών και αναπληρωτής καθηγητής με ερευνητική κατεύθυνση στη Σχολή Λογοτεχνιών, Πολιτισμών και Γλωσσολογίας (School of Literatures, Culture and Linguistics) στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόις με έδρα την Ουρμπάνα-Σαμπέιν (University of Illinois at Urbana-Champaign). Εργάστηκε ως ερευνητής και δίδαξε σε διάφορα πανεπιστήμια του Ηνωμένου Βασιλείου, όπως το Πανεπιστημιακό Κολέγιο του Λονδίνου (University College London), το Πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ, και το Κολέγιο Goldsmiths του Πανεπιστημίου του Λονδίνου.
Υπήρξε μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ως υπότροφος του Ιδρύματος Γιάννη Σ. Λάτση (2008-2009). Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στο πεδίο της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, και αφορούν θέματα όπως η εθνογένεση και η δημιουργία εθνικών κρατών, εθνοτικές, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, σχέσεις κρατών-μειονοτήτων, η συνύπαρξη χριστιανικών, μουσουλμανικών και εβραϊκών κοινοτήτων, θρησκευτικοί προσηλυτισμοί την εποχή της δημιουργίας εθνικών κρατών, διπλωματία και διαμόρφωση εξωτερικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και τη Μεταψυχροπολεμική Εποχή, διαδικασίες συμφιλίωσης και απονομής δικαιοσύνης σε κοινωνίες που βγαίνουν από πολέμους και εμφύλιες συγκρούσεις ή σε αρτιγενή δημοκρατικά περιβάλλοντα μετά την πτώση δικτατορικών καθεστώτων.
Οι πιο πρόσφατες δημοσιεύσεις του περιλαμβάνουν: Proselytes of a New Nation: Muslim Conversions to Orthodox Christianity in Modern Greece (New York: Oxford University Press, 2022), Islam and Nationalism in Modern Greece, 1821-1940 (New York: Oxford University Press, 2021), και Negotiating Diplomacy in the New Europe: Foreign Policy in Post-Communist Bulgaria (London & New York: I.B. Tauris, 2011), το οποίο έλαβε το βραβείο Σκουλούδη από το Ινστιτούτο Ιστορικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Επιπλέον, εκτός από το Handbook of Modern Greek History (Oxford University Press, forthcoming 2025), του οποίου επιμελείται αυτή την περίοδο, ο δρ Κατσίκας είναι επιμελητής του Bulgaria and Europe: Shifting Identities (London, New York, New Delhi: Anthem Press, 2010), συνεπιμελητής του State-Nationalism in the Ottoman Empire, Greece and Turkey: Orthodox and Muslims (1830-1945) (London & New York: Routledge, 2012), και επιμελητής του ειδικού τεύχους του επιστημονικού περιοδικού Journal of Muslim Minority Affairs 29 (4) (Δεκέμβριος 2009) με τίτλο European Modernity and Islamic Reformism among Muslims of the Balkans in the Late Ottoman and Post-Ottoman Period (1830s-1945).