Ο Τρικαλινός γιατρός και πρ. βουλευτής ήταν ο κεντρικός ομιλητής σε Πανελλήνιο Συνέδριο Παιδοχειρουργικής.
Όπως καταγράφει το trikalavoice.gr διεξήχθη προ ολίγων ημερών και συμμετείχαν κορυφαίοι επιστήμονες απ’ όλο τον κόσμο. Ο Χρήστος Χάιδος-παιδοχειρουργός και διευθυντής στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ανέπτυξε το θέμα «Από την «Ιπποκράτειο» Ιατρική στη «μεταλλαγμένη» Επιστήμη: Προκλήσεις και διλήμματα για την σύγχρονη Ανθρωπότητα».
Αναλυτικά η κεντρική, εναρκτήρια, ομιλία του:
«Χρήστος. Ι Χάϊδος
Παιδοχειρουργός, Διευθυντής ΕΣΥ, Ιπποκράτειο ΓΝ Θεσσσαλονίκης
ΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ : ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ
Στην εποχή του Ιπποκράτητα ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα, ήταν απλούστερα, οι επιλογές περισσότερο ξεκάθαρες και ο όρκος του Ιπποκράτη μαζί με το «ωφελέειν ή μη βλάπτειν» αποτελούσαν το θεμελιώδες πλαίσιο στην άσκηση της Ιατρικής.
Από τότε έως πρόσφατα, οι όποιες εξελίξεις και πρόοδοι στην Ιατρική, όπως και στις άλλες επιστήμες, δημιουργούσαν σκεπτικισμό και συζητήσεις για τις ενδεχόμενες συνέπειες από την εφαρμογή τους. Αλλά και γενικότερα, ο απόηχος των εφευρέσεων και ο χαρακτήρας των ανακαλύψεων ήταν πάντα πρωτοποριακός και ανατρεπτικός, προκαλώντας ανησυχία και προβληματισμό, κάτι που οδηγούσε στην αναγκαιότητα αναζήτησης και εξεύρεσης αποτελεσματικών τρόπων αντιμετώπισης των πιθανών κινδύνων από αυτές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: ο τροχός και το φρένο, το πλοίο και τοσωσίβιο, το αεροπλάνο και το αλεξίπτωτο. Έτσιπορεύτηκε έως τις μέρες μας και η Ιατρική, αναζητώντας τα δικά της φρένα, τα δικά της σωσίβια, τα δικά της αλεξίπτωτα.
Τα τελευταία χρόνια, όμως, η ταχύτητα της εξέλιξης της επιστήμης και ο ιλιγγιώδης ρυθμός των αλλαγών που κάνουν το καινούργιο του χθες να φαντάζει παμπάλαιο του σήμερα, διαμόρφωσαν πρωτόγνωρες καταστάσεις.
Σε αυτή, λοιπόν, τη νέα πολύπλοκη εποχή, που η μορφή των σύγχρονων επιτευγμάτων είναι πολύ μπροστά και πολύ διαφορετική σε σχέση με τις εφευρέσεις και τις ανακαλύψεις του παρελθόντος, τώρα που, ο άνθρωπος ξεπέρασε τη φύση του, τώρα που στον πλανήτη διαβιεί ένα πλάσμα το οποίο με την απληστία του κατασπαταλά τους πόρους, επιβαρύνει το περιβάλλον και βαθμιαία αφανίζει κάθε μορφή ζωής, ενώ με την πυρηνική ενέργεια μπορεί να τον καταστρέψει μονομιάς και ολοκληρωτικά, τώρα που στη γη υπάρχει ένα είδος, το ανθρώπινο, το οποίο με τη γενετική μηχανική μπορεί να καθορίσει την ίδια του την εξέλιξη τη στιγμή που το θέλει και όπως το θέλει, καταργώντας τον έως πρότινος αδιαμφισβήτητο νόμο της φυσικής επιλογής, τώρα λοιπόν και με αυτά τα δεδομέναεύστοχα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος «μεταλλαγμένη» επιστήμη,για να εκφράσει τις πρωτοφανείς προκλήσεις και τις μοναδικές ιδιαιτερότητες των αλλόκοτων καιρών μας.
Άλλωστε, αυτή η λέξη, με την κυριολεκτική της έννοια απασχολεί κατά κόρον σήμερα την ανθρωπότητα, αλλά και με τη μεταφορική σημασία αυτής της λέξης ο κόσμος ξενίζεται και τρομάζει.
1. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΣΥΛΗΠΤΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ.
Ποια είναι τα μεγάλα επιτεύγματα, ποια είναι τα καινούργια απίστευτα φαινόμενα που δημιούργησαν την τρέχουσα και μαγική σε κάποιες εκφάνσεις της πραγματικότητα και θέτουν βασικά ηθικά και δεοντολογικά ζητήματα, αρκετά από τα οποία προβάλλουν ως μείζονες απειλές για τις επερχόμενες δεκαετίες; Επειδή είναι αμέτρητα, θα παραθέσουμε μόνο κάποια από αυτά, που θεωρούμε ως τα πιο ενδιαφέροντα, τα πιο παράξενα, τα πιο σημαντικά, τα πιο εντυπωσιακά, τα πιο εξωφρενικά, τα πιο φρικιαστικά, τα πιο επικίνδυνα αλλά και τα πιο ελπιδοφόρα, όπως:
- Η παρακολούθηση του συνόλου των δραστηριοτήτων όλων των ανθρώπων μέσω του «ματιού του μεγάλου αδερφού».
- Η διενέργεια πράξεων, όπως το άνοιγμα της τηλεόρασης μόνον με τη σκέψη.
- Η επίτευξη της τεχνητής νοημοσύνης με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
- Η γέννηση παιδιών στα οποία μαζί με την παρένθετη μητέραέχουν βιολογικό, ηθικό και νομικό δικαίωμα τρεις γονείς.
- Η κατασκευή της σύνθεσης μεταξύ ανθρώπου και μηχανής.
- Η κατασκευή ανθρώπινου αντιγράφου μέσω της κλωνοποίησης.
- Η επιστημονική τεκμηρίωση της άγνωστης αλήθειας στην οποία βασίζονται πανάρχαιοι θρύλοι και μύθοι, όπως χαρακτηριστικά η συσχέτιση του μήκους των μαλλιών του Σαμψών με τη δύναμή του.
- Η δημιουργία τεχνητού ήλιου στα εργαστήρια.
- Η δημιουργία νέων υπερφυσικών και αδιανόητων έως χθες ειδών, όπως οι διαφυλετικές κατσίκες που, αντί για γάλα παράγουν μετάξι και δεν διαφέρουν από τη σφίγγα της αρχαιότητας. Διαφυλετικά ονομάζονται τα ζώα που μπορούν να δεχθούν γονίδια και από άλλα είδη.
- Η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος και μέσω αυτού η πρόβλεψη του πεπρωμένου.
- Η γονιδιακή θεραπεία ανίατων έως πρόσφατα σοβαρών παθήσεων.
2. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΝΕΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Όλες αυτές, λοιπόν, οι αφάνταστες έως χθες δυνατότητες της επιστήμης, ενσπείρουν βάσιμες ανησυχίες για το σήμερα και το αύριο των ανθρώπων και του περιβάλλοντος στους ταχύτατα μεταβαλλόμενους και αβέβαιους καιρούς που ζούμε και προκαλούν σωρεία καίριων και αναπάντητων εν πολλοίς ερωτημάτων, όπως για παράδειγμα :
- Θα βγάλουμε σε κοινή θέα όλες τις προσωπικές στιγμές της καθημερινότητάς μας, απεμπολώντας το δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής;
- Υπάρχουν κίνδυνοι από τα μεταλλαγμένα προϊόντα;
- Πως θα αποτρέψουμε την ανεπανόρθωτη καταστροφή της φύσης, απομακρύνοντας έτσι τον «εφιάλτη της Περσεφόνης»;
- Μπορεί και πρέπει η «συνθετική ζωή» που ήδη άρχισε να «παράγεται» στα εργαστήρια να εκτοπίσει την αυθεντική ζωή που τόσο δοκιμάζεται;
- Είναι συνετή πράξη η ανάσταση του Νεάντερνταλ ή η αναγέννηση των δεινοσαύρων που επιχειρείται;
- Το ρομπότ με την τεχνητή νοημοσύνη θα έχει δικαιώματα;
- Ποια θα είναι τα όρια της ασώματης σκέψης των υπολογιστών;
- Ο κλώνος χωρίς ενεργό εγκέφαλο για τη λήψη μοσχευμάτων ως ανταλλακτικών είναι ζωντανό όν, είναι άνθρωπός ή όχι;
- Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία για να αυξήσουμε την ανθρώπινη εξυπνάδα πέραν των θεωρούμενων φυσικών ορίων;
- Πόσο πρέπει να ζει ένας άνθρωπος;
- Θα δαπανήσουμε τους πόρους για την πανάκριβη θεραπεία σπανιότατων νόσων ή θα τους διαθέσουμε για τον εμβολιασμό χιλιάδων παιδιών που δεν έχουν τη δυνατότητα να τα κάνουν; Πως θα βρούμε τη χρυσή τομή ανάμεσα σε αυτές τις δύο επιλογές;
- Είναι επιθυμητή η ομοιομορφία της τελειότητας;
- Σε τι οικοσύστημα και σε τι κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε στο μέλλον;
- Θα επιτρέψουμε στους εργοδότες και στις ασφαλιστικές εταιρείες να έχουν πρόσβαση στο χρωματοσωματικό τύπο των υποψήφιων εργαζομένων και ασφαλισμένων;
Ακόμη, στα παραπάνω ερωτήματα μπορούμε να προσθέσουμε: τι νέο είδος ανθρώπου θέλουμε να γίνουμε; Θα χτίζουμε σύγχρονους Πύργους της Βαβέλ, αναζητώντας το Θεό ή θα προσπαθούμε να τον υποκαταστήσουμε; Θα μετατραπούμε σε μέλη ενός ανθρωπολογικού κήπου, όπου οι «άνθρωποι» θα κατασκευάζονται κατά παραγγελία και θα προορίζονται για συγκεκριμένες χρήσεις όντας στην υπηρεσία κάποιων άλλων, συνήθως ισχυρών παραγόντων; Τι είναι λογικό και τι είναι παράλογο σε αυτή την περίεργη συγκυρία, κατά την οποία τα εργαστήρια μπορούν να φέρουν στη ζωή ανάμεσα σε κανονικούς ανθρώπους τον Μινώταυρο, τις Άρπυιες, την Έχιδνα, τη Μέδουσα και άλλα τέρατα της μυθολογίας και ποιος θα νικήσει αυτή τη φορά στην αναπόφευκτη από αυτές τις συνθήκες μελλοντικήσύγκρουση; Το λογικό ή το παράλογο; Οι Κένταυροι ή οι Λαπίθες; Ποια θα είναι η παράσταση στηζωοφόρο του αυριανού Παρθενώνα; Πως θα αποφύγουμε την είσοδο σε αυτόν τον ερεβώδη λαβύρινθο που βαθμιαία οικοδομείται με τα ανωτέρω υλικά και πώς θα βρούμε τη φωτεινή έξοδο αν και όταν εισέλθουμε σε αυτόν;
Αυτά τα ερωτήματα και οι ανησυχίες επιτείνονται από τις πληροφορίες και τις φήμες για την άγνωστη και ανεξέλεγκτη δράση κάποιων αφρόνων, σύμφωνα με την παραβολή του Ευαγγελίου, επιστημόνων και ισχυρών συνανθρώπων μας που κυνηγούν χίμαιρες πιστεύοντας ότι θα πετύχουν την αυταπάτη της παντοδυναμίας και την ουτοπία της αθανασίας αψηφώντας τις ενδεχόμενες δραματικές επιπτώσεις από την αλόγιστη χρήση των όποιων επιστημονικών ανακαλύψεων και δυνατοτήτων.
Ακένωτος ο προβληματισμός, λιποβαρείς ακόμα και οι ερωτήσεις, περισσότερο δύσκολες οι απαντήσεις, αν υπάρχουν. Ο Χάμπερμας, όπως και άλλοι συνάδελφοί του, πιστεύουν ότι αυτό που διακυβεύεται με την πρόοδο της βιολογίας, της γενετικής και της τεχνολογίας σε ορισμένες περιπτώσεις είναι η ίδια η φύση του ανθρώπου ως ελεύθερου όντος. Ο ΣτέφενΧώκινγκπροειδοποιεί ότι οι σκεπτόμενες μηχανές μπορεί να σημάνουν το τέλος του ανθρώπου.Κάποιος μπορεί να πει ότι αυτά είναι υπερβολές.Πιθανώς να είναι και έτσι. Όμως όλα τα παραπάνω είναι σκέψεις και απόψεις για ένα τεράστιοκαι πολυσύνθετο ζήτημα που απασχολεί σήμερα επιστήμονες, διανοούμενους, κοινωνιολόγους, φιλοσόφους, πολιτικούς και θρησκείες σε όλο τον κόσμο. Και όλοι προς το παρόν συλλαβίζουμε το ανείπωτο. Γιατί αυτό που βιώνουμε ή έρχεται είναι άγνωστο, είναι απρόβλεπτο, είναι μυστηριώδες. Η γρήγορη και θορυβώδης έφοδος του μέλλοντος στο παρόν δημιουργεί ένα μεγάλο κενό, αφού τα νέα δεδομένα δεν εντάσσονται στις παραδόσεις των λαών, δεν προσεγγίζονται με βάση τα έως τώρα γνωστά ηθικά πρότυπα, δενπεριλαμβάνονται στο σύστημα αξιών των κοινωνιών, δεν ενσωματώνονται στον πολιτισμό τους και κυρίως δεν υπάρχει επαρκές και αποτελεσματικό νομοθετικό οπλοστάσιο για την επίλυση των προβλημάτων που ανακύπτουν.
3. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ: ΜΙΑ ΑΛΛΗ «ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ» ΕΠΙΣΤΗΜΗ;
Αλλά και μια άλλη επιστήμη, αυτή της οικονομίας, επίσης, «μεταλλάχθηκε», διολίσθησε σε ανάλογες ατραπούς και δημιουργεί προβληματισμό με τις θέσεις και τις προτεραιότητες της, αφού τοποθετεί πάνω από τους ανθρώπους και τις στοιχειώδεις ανάγκες τους αριθμούς και το κέρδος καταδικάζοντας έτσι την πλειοψηφία τους στην εξαθλίωση και στη δυστυχία. Και η παραπάνω λογική, αυτή η κατεύθυνση, δε μπορεί παρά να έχει άμεσες επιπτώσεις στη άσκηση της Ιατρικής και την περίθαλψη των πασχόντων,γιατί βάζει σε δεύτερη μοίρα τις ζωές των ασθενών, αφού πρωτεύον κριτήριο θεωρείται το κόστος και η δυνατότητα των ανθρώπων να ανταποκριθούν σε αυτό.
4. ΠΩΣ ΘΑ ΑΠΟΤΡΕΨΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΥΠΑΡΚΤΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΟΧΕΥΟΥΣΑ «ΝΕΑ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ»;
Πώς όμως πρέπει να πορευτεί ο σύγχρονος κόσμος σε αυτές τις νέες, ασύλληπτες για τον κοινό νου και απόκοσμες πολλές φορές σημερινές συνθήκες; Τι πρέπει να γίνει για να διασκεδαστούν οι φόβοι των ανθρώπων και να περιοριστούν οι ενδεχόμενες σοβαρές παρενέργειες από την εφαρμογή των παραπάνω απόψεων και δυνατοτήτων για τις κοινωνίες;
Κατ’ αρχάς πρέπει όλοι, απλοί πολίτες και ταγοί, να ευαισθητοποιηθούμε και ο καθένας μας τόσο ατομικά όσο και μέσα από τις μορφές συλλογικής δράσης να αγωνιστούμε για τη διατήρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των βασικών κατακτήσεων αλλά και για τη γενικότερη πρόοδο της κοινωνίας, αντιστεκόμενοι στις οικονομικές θεωρίες που βλέπουν τον άνθρωπο μόνον ως μονάδα παραγωγής χωρίς ανάγκες και δικαιώματα και τοποθετούν τους αριθμούς ως επικυρίαρχους που καθορίζουν ανάλγητα όλες τις πτυχές της ζωής. Να ξαναβρούμε τη σοφία που χάσαμε στη γνώση, να αναδείξουμε τις διαχρονικές έννοιες και να εξυψώσουμε πανανθρώπινες αξίες, όπως η ελευθερία, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, η αποδοχή της ατέλειας, η αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπο, το δικαίωμα των αδυνάτων να έχουν και αυτοί πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας και να αποτρέψουμε τη νέα «μεταλλαγμένη βαρβαρότητα» που στις μέρες μας εξαπλώνεται ανησυχητικά.
Δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε την αντικατάσταση της ηγεμονίας της σκέψης από τον αυταρχισμό και τη δικτατορία της επιστήμης, της τεχνολογίας και των στατιστικών δεικτών. Να σταθούμε κριτικά απέναντι σε ό,τι και όσους ασυλλόγιστα διαφημίζουν και μας υπόσχονται φανταστικές θύρες του παραδείσου, οι οποίες στην πράξη μπορούν να αποτελέσουν τις πύλες του Άδη.Πολλές φορές στο παρελθόν ο δρόμος προς την κόλαση άνοιξε και από αγνές προθέσεις. Ας μη ξεχνάμε ότι τα μεγαλύτερα εγκλήματα στην ιστορία της ανθρωπότητας έγιναν ακόμα και στο όνομα φιλειρηνικών θρησκειών και ουμανιστικών ιδεολογιών.Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι Σταυροφορίες, η Ιερά Εξέταση και η πυρά στο Μεσαίωνα, οι εκτοπισμοί, οι φυλακίσεις και το αρχιπέλαγος Γκουλάγκ στη σύγχρονη εποχή.
Ακόμη, πρέπει αντισταθούμε και να μην παρασυρθούμε από τη φενάκη των «οραμάτων» της ευγονικής του μετά-ανθρώπινου μέλλοντος που πολύ γρήγορα μπορούν να μετατραπούν σε δραματικούς εφιάλτες. Να μη συγχέουμε την εξέλιξη με την πρόοδο και να μη ξεχνάμε τις μεγάλες περιόδους του ρου της ιστορίας που χαρακτηρίζονται από στασιμότητα, σκοταδισμό, οπισθοδρόμηση και ολέθρους.Να σεβόμαστε τους νόμους της φύσης και τις αρχές της ζωής που διέπεται από ένα μεγαλείο, αυτό της γέννησης αλλά και από έναν παραλογισμό, αυτόν της καταστροφής των δημιουργημάτων της και να συμπεριφερόμαστε ανάλογα. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε τηδήλωση του Αλμπέρ Καμύπου συνόδευσε την άρνησή του να παρευρεθεί στην τελετή και να παραλάβει το βραβείο Νόμπελ που του απονεμήθηκε:
«Αυτή η γενιά, ως κληρονόμος μιας διεστραμμένης ιστορίας, όπου ανακατεύονται προδομένες επαναστάσεις, τρελαμένες τεχνολογίες, πεθαμένοι θεοί και ξοφλημένες ιδεολογίες, όπου μέτριες ηγεσίες μπορούν να καταστρέψουν τα πάντα αλλά δε μπορούν να πείσουν κανένα, όπου η νοημοσύνη ταπεινώνεται και ο άνθρωπος υποτιμάται, οφείλει ξεκινώντας από τις αρνήσεις της να αποκαταστήσει και να αναδείξει ό,τι περισσότερο μπορεί από την αξιοπρέπειαστη ζωή και την ιερότητα του θανάτου.»
5. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΙΑΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ.
Σε αυτή λοιπόν την κρίσιμη περίοδο που βιώνουμε, τώρα που η ιστορία δαγκώνει την ουρά της, ο ρόλος των πολιτικών ως εκπροσώπων και ταγών, είναι ιδιαίτερα σημαντικός και καθοριστικός για το δρόμο που θα ακολουθήσει η ανθρωπότητα. Οι πολιτικοί πρέπει να ξανά-αποκτήσουν την αυτοτέλεια στην λειτουργία τους, να τιμήσουν τον θεσμικό τους ρόλο και να αποφασίζουν αυτοί για τα ζητήματα της αρμοδιότητάς τους που απασχολούν την κοινωνία. Να διδαχθούν από την τραγική διαμάχη του Κρέοντα και της Αντιγόνης αλλά και από άλλους ανάλογους πανανθρώπινους συμβολισμούς και ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τον κόσμο. Να συνδυάζουν το νόμιμο που αυτοί διαμορφώνουν, με το δίκαιο και το ηθικό που είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την πορεία του ανθρώπου φέρνοντάς τα πιο κοντά. Έτσι θα ικανοποιούν τις διαχρονικές ανάγκες των λαών για αρμονική εξισορρόπηση μεταξύ των αντιθέσεων και των διλλημάτων που διαρκώς ανακύπτουν. Πρέπει να σταθούν με θάρρος, αποφασιστικότητα και ανοιχτό πνεύμα απέναντι στις κορυφαίες προκλήσεις της ανατέλλουσας χιλιετίας τις οποίες προσεγγίζωμε την παρέμβαση μου.
Οι επιστημονικοί φορείς θα πρέπει να αναλάβουν ουσιαστικές πρωτοβουλίες με στόχο τη θέσπιση κανόνων δεοντολογίας που να στηρίζονται στους αισθητικούς, ιδεολογικούς και ιστορικούς κώδικες του πολιτισμού μας, έτσι όπως διαμορφώθηκαν από τον Ιπποκράτη έως σήμερα, οι οποίοι χωρίς να εμποδίζουν την έρευνα και χωρίς να δυσχεραίνουν την επιστημονική πρόοδο, θα αποτελέσουν τη βάση για ένα σύγχρονο και αποτελεσματικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα επιτελείται με διαφάνεια η κάθε επιστημονική δραστηριότητα, θα αξιοποιούνται προς όφελος όλων τα αποτελέσματά της και θα εξετάζονται οι όποιες επιπτώσεις από αυτά.
Ένα τέτοιο πλαίσιο κανόνων και κωδίκων δεοντολογίας πρέπει να διέπει και την λειτουργία της ιατρικής επιστήμης.Έτσι οιάνθρωποι θα προστατεύονται από πιθανούς κινδύνους τωνανακαλύψεών της, τα επιτεύγματα της θα βρίσκονται στην υπηρεσία της κοινωνίαςκαι δεν θα μετατρέπονται σε όπλα των λίγων και ισχυρών εις βάρος των υπολοίπων.
Τέλος οι γιατροί πρέπει να αντιστέκονται στις προκλήσεις και στους πειρασμούς που δημιουργούνται από τις δυνατότητες της «μεταλλαγμένης» επιστήμης αλλά βρίσκονται έξω από το πλαίσιο της ηθικής και της δεοντολογίας.
Γιατί όπως είπε και ο καρδινάλιος της ΦιλαδέλφειαςAnthonyJosephBevilacqua:
«Όλοι μας δελεαζόμαστε από πράγματα που μπορούμε να κάνουμε, αλλά δεν είναι ηθικό να τα κάνουμε. Από αυτή την ηθική υποχρέωση δεν εξαιρείται ούτε η ίδια η επιστήμη».
Ελπίζω στους καιρούς ηθικής οξείδωσης και πνευματικής παγωνιάς που ζούμε, αυτά τα ερωτήματα που παρέθεσα και αυτές οι απόψεις που ανέπτυξα να ανάψουν μία μικρή φλόγα μέσα μας για να ζεσταθούμε, να ευαισθητοποιηθούμε και να προβληματιστούμε.
Να μην παρασυρόμαστε από το εφήμερο
Δεν είναι συνήθως σημαντικό
Να μην παρερμηνεύουμε το χρόνο
Δεν είναι πάντα πανδαμάτωρ
Να μην προκαλούμε την ιστορία
Δεν είναι μόνο παρελθόν
Να μην εναποθέτουμε άπραγοι τις ελπίδες στο μέλλον
Δεν είναι αυτονόητα ευοίωνο
Και να μην ξεχνάμε ότι ο χρόνο γίνεται Κρόνος για αυτούς που τον παρανοούν και η ιστορία αμείλικτη και ακαταδάμαστη Σίβυλλα στέκι στη γωνία και περιμένει τους αμύητους για να τους τιμωρήσει στο παρόν ή στο μέλλον».